معرفی سند: «گزارش‌ها، پلان‌ها و نقشه‌های طرح مجموعه شهستان پهلوی»

شناسه: ۲۵۰۷۳-۲۶۴ 

 محل نگهداری: مرکز اسناد کتابخانه‌ی ملی ایران

این سند دربردارنده‌ی گزارش مطبوعاتیِ انگلیسی زبانی از روز آغاز این پروژه، و همچنین گزارشی از شرکت لولین دیویس (Llewelyn-Davies) است که پروژه و اجزائش را با نقشه و تصاویری کمتردیده‌شده به زبان انگلیسی و فارسی معرفی می‌کند و می‌تواند جزئیاتی از برنامه‌ریزی‌ها و طرح مجموعه را به مطالعات پیشین بیفزاید. متن پیش‌رو نتیجه‌ی بررسی و دسته‌بندی مکتوبات فارسی و ترجمه‌ی مکتوبات انگلیسی موجود در این سند است.

معرفی پروژه

این مجموعه از ابتدا با هدف فراهم آوردن یک مرکز شهری جدید و تمرکززدایی و تراکم‌زدایی از مرکز قدیم شهر ایده‌پردازی شد؛ مرکزی با جای دادن ساختمان‌های دولتی، تجاری، فرهنگی و نیز بخش‌های مسکونی، که با شبکه‌ی حمل‌ونقل جدید و پیش‌بینی‌شده در دسترس شهروندان باشد. سایت این مجموعه محوطه‌ای وسیع در حدود ۵۶۰ هکتار بود که از شمال با بلوار پهلوی (میرداماد)، از جنوب با خیابان تخت طاووس (مطهری)، از غرب با جاده‌ی جردن (خیابان جردن) و از شرق با محلات مجاور خیابان کوروش کبیر (شریعتی) همسایه بود. این محوطه در طرح جامع تهران که در سال ۱۳۴۸ به تصویب رسید، برای ایجاد یک مرکز جدید شهری مشخص شد.

در سال ۱۳۵۰ شرکت نیمه‌خصوصی سهامی نوسازی برای عمران این منطقه تأسیس و خرید اراضی آغاز شد. در ۲۸ مردادماه سال ۱۳۵۴ نیز قسمتی از طرح این مجموعه، همزمان با آغاز رسمی اجرای پروژه و نصب لوح زرینش به دست شاه پیاده شد. تهیه و تکمیل طرح توسعه‌ی این منطقه بر دوش شرکت مهندسان مشاور «لولین دیویس» در همکاری با مشاوران و معماران شرکت سهامی نوسازی و شهرداری تهران، و البته هم‌راستا با طرح جامع تهران بود. بنا بود تا شهریور۱۳۵۵ طرح مجموعه تکمیل و پس از آن فعالیت‌های عمرانی در منطقه آغاز شود. نهایتاً هم مدت زمان اجرای مجموعه ده تا پانزده سال، و سرمایه‌ی مورد نیاز در حدود ۲۵۰ میلیارد ریال تخمین زده شده بود.

بنا بر آنچه در معرفی این پروژه آمده، هدف از ایجاد این مجموعه‌ی شهری، فراهم آوردن فضاهای مدنی و تشریفاتی ویژه‌ای بود که شایسته‌ی پایتختی جهانی همچون تهران باشد و بتواند با احداث مجموعه‌ای هماهنگ از فضاهای باز و بسته، پیاده‌راه‌هایی با امکان دسترسی به وسایل نقلیه، محلی برای افزایش فعالیت‌های تجاری و فرهنگیِ روزانه و شبانه و البته بهره‌وری اقتصادی فراهم آورد.

سایت پروژه

این منطقه از چند رشته‌تپه‌‌ی خاکی شمالی ـ جنوبی تشکیل شده و حداکثر اختلاف سطح در منطقه ۱۴۰ متر است. شیب تپه‌های موجود اغلب ملایم بوده و جز در چند مورد از ۳۰ درصد تجاوز نمی‌کند. در منطقه‌ی شهستان مسیر چندرشته از قنوات قدیمی شهر واقع است که در تعدادی از آنها هنوز هم آب جریان دارد. از مالکان شناخته‌شده‌ی اراضی این منطقه می‌توان به حاج میرزا آقاسی و حاج امین‌الضرب اشاره کرد. این زمین‌ها طبق شرایطی به بانک کشاورزی منتقل شد. پس از آن قسمت‌هایی از این اراضی به استفاده‌ی ارتش درآمد و پاره‌ای دیگر بین باغ‌های شمیران و شهر بایر باقی ماند. 

سایت این پروژه با تپه‌ها و دره‌های طبیعی‌اش، پیکربندی پیچیده‌ای دارد. گرچه ساخت‌وساز در چنین محوطه‌ای نیازمند تسطیح زمین است، تلاش شده تا این موضوع به حداقل برسد و روند تکمیل و اجرای طرح، به جای آسیب زدن به محیط طبیعی، از خصوصیات آن بهره ببرد. تسطیح غالباً در بلوار مرکزی پروژه اجرا می‌شود و تپه‌های واقع در شرق و غرب به منظور ایجاد فضای سبز و خانه‌سازی، تا جای ممکن بصورت طبیعی نگاه داشته خواهد شد. تصمیم برای حفظ این تپه‌ها، در طرح معابر و جاده‌های پروژه دخیل شد. این جاده‌ها غالباً در دره‌های شمالی ـ جنوبی و شرقی ـ غربی که جایی مناسب برای محوطه‌سازی و خیابان‌سازی شمرده می‌شد جای گرفتند.

اجزاء پروژه

فضاهای باز از مهم‌ترین اجزاء شهستان پهلوی به شمار می‌روند و مساحتی متجاوز از ۲۰۰هکتار دارند که به پلازاهای طراحی‌شده و پارک‌ها پیرامون یک ستون فقرات مرکزی اختصاص دارد و به فضاهای بزرگتر و طبیعی‌تر بر تپه‌های شرقی و غربی. یک ستون فقرات مرکزی متشکل از فضاهای تجاری، بانکی، فرهنگی و دولتی قلب پروژه را تشکیل می‌دهد. این ستون فقرات تمامی طول پروژه را از شمال به جنوب می‌پیماید. ساخت‌وساز در این بخش از مجموعه متراکم خواهد بود؛ گرچه با جای دادن فضاهای باز در قالب پارک‌ها، پلازاهای عمومی، باغ‌ها و میان‌سراهای سنتی ایرانی، فضاهای متعدد بدون مزاحمتی را برای تردد قشر پیاده در این بخش مرکزی فراهم می‌کند. طرح ستون فقرات مرکزی شامل بلوارهای تشریفاتیِ دو یا سه‌خطه‌ی مشجری است. جاده‌های فرعی نیز با بلوارهای مذکور موازی خواهند بود و معابر باریک‌تر و پیاده‌راه‌ها بر آنها عمود می‌شوند.

با کنترل ارتفاع و موقعیت ساختمان‌ها در این ستون فقرات و بخش‌های بیرونی‌اش، چشم‌اندازهای مشرف بر کوهستان ها حفظ خواهد شد. جاده‌های اصلی در امتداد ژرفای دره‌ها واقع گردیده‌اند به‌گونه‌ای که دامنه‌‌ی تپه‌ها و همچنین قسمت بالای آنها برای خانه‌سازی و ایجاد فضاهای باز آزاد بماند.

میدان شاه و ملت، یکی از بزرگ‌ترین فضاهای شهری جهان، مرکز نمادین شهستان پهلوی است و از آن برای مراسم‌های بزرگ بهره برده خواهد شد.

بلوار شاهنشاه، میدان شاه و ملت و بلوار شهبانو از عناصر اصلی این ستون فقرات‌اند. بلوار شاهنشاه از جنوب به شمال، جاد‌ه‌ی عباس‌آباد، یا به بیانی دقیق‌تر، پارک شهرداری را به میدان شاه و ملت، بر بالاترین سطح مجموعه، وصل می‌کند. بلوار شهبانو نیز [از شمال میدان] به عنوان یک پیاده‌راه، از باغ‌تخت شهبانو گذر می‌کند تا به نزدیکی شمالی‌ترین ورودی شهستان برسد.

بلوار شاهنشاه با مجموعه‌ای از دفاتر، تفرج‌گاه‌های تجاری، هتل‌ها، فضاهای تفریحی، رستوران‌ها و آپارتمان‌ها در دو سویش، بلواری زنده و پرتردد خواهد بود. میانه‌ی بلوار پیاده‌راهی همانند یک تفرج‌گاه با حوض و باغچه‌های گوناگون واقع است. در ضلع شرقی بلوار، پیاده‌راهی باریک و مطبق همراه با فضاهای سبز و نشیمن‌گاه و آب‌راه‌ها وجود دارد و در ضلع غربی بلوار، مسیر عبور وسایل نقلیه‌ی عمومی. چنارهای کاشته‌شده در این بلوار، علاوه بر جداسازی تفرج‌گاه پیاده‌محور بلوار از پیاده‌راه و معبر اتوبوس، پیاده‌راه و معبر اتوبوس را از سواره‌راه اتومبیل‌ها جدا می‌کند. 

بلوار شهبانو نیز با قرارگیری در منظر پلکانی پارک شهبانو، مجاورِ مرکز فرهنگی مجموعه است و با پل‌هایی به آن می‌رسد؛ مرکزی که دربرگیرنده‌ی ۲۰۰هزار مترمربع است و شامل یک اپراخانه، سالن‌های چندمنظوره برای طیف وسیعی از فعالیت‌ها، موزه‌ها، کتابخانه‌ی سلطنتی و فضاهایی برای اجرای هنرهای نمایشی است. قرار است در آنجا نمایشگاه‌هایی برای معرفی و نمایش آثار ایرانی و خارجی برپا شود. همچنین یک پیاده‌راه گردان نیز بازدیدکنندگان را از این قسمت به یک کافه یا توقفگاه‌‌های مخصوصی مقابل پارک راهنمایی خواهد کرد.

برنامه‌ و آرایش فضایی

در ستون فقرات مرکزی حدود ۲،۳۰۰،۰۰۰ مترمربع فضای اداری طراحی شده که به‌طور مساوی میان بخش‌های دولتی و خصوصی تقسیم شده است. وزارتخانه‌ها منفک از اماکن تجاری و مغازه‌های کوچک و بزرگ نیستند. آنها به‌صورت پراکنده در بین دفاتر تجاری پیش‌بینی شده‌اند. به‌منظور کنترل ترافیک در خیابان‌هایی که ساختمان‌های دولتی به شکلی متراکم را در بدنه‌شان جا می‌دهند، معابر متعددی در فواصل بین وزارتخانه‌ها پیش‌بینی شده است. رستوران‌ها و اماکن تفریحی طبقات پایین بلوک‌های اداری خصوصی را اشغال می‌کنند. اما حیات اصلی این ستون فقرات، در تفرج‌گاهی سرپوشیده، میان میدان شاه و ملت و خیابان داریوش جریان خواهد داشت. این گالری سرپوشیده که مجهز به دستگاه تهویه است، با مغازه‌های متعدد و مراکز خرید موجود میان میدان و خیابان مذکور، قطب فعالیت مجموعه خواهد بود. این محدوده با مغازه‌های متعدد به مساحت ۱۸۵هزار مترمربع به‌صورت بازاری مدرن نمایان خواهد شد که دربردارنده‌ی رستوران‌ها، هتل‌ها و سینماها است. مغازه‌ها به‌واسطه‌ی یک پل به هتلی بر فراز تپه‌ی پارک ملی شهستان پهلوی متصل خواهد شد. این هتل بناست که یادآور کاروانسراهای قدیم ایران باشد و علاوه بر داشتن میان‌سراها و غرفه‌هایی در اضلاعش، چشم‌اندازهایی از شهر و مناظر کوهستانی برای بازدیدکنندگان ایجاد کند. همچنین بخشی از خانه‌سازی و محدوده‌ی مسکونی این مجموعه، در همین ستون فقرات مرکزی قرار خواهد گرفت. بنابراین تراکم ساختمان‌ها در محل ستون فقرات بسیار زیاد است. اکثر ساختمان‌های این بخش ده طبقه خواهند بود و ساختمان‌های کم ارتفاع غالباً روی اراضی مرتفع شمالی احداث می‌گردند. برای حفظ مناظر اطراف به ویژه سمت میدان شاه و ملت که سمبل احساسات ملی است ارتفاع و مساحت ساختمانهای مسکونی در قسمت مغرب و مشرق نیز زیاد نخواهد بود و بناهای این قسمت بیشتر در شیب تپه ها متمرکر خواهد بود. این اقدامات صرفاً به‌منظور حفظ موقعیت طبیعی زمین است. 

در محوطه‌ی بیرونی این ستون فقرات مرکزی، سه محدوده‌ی مسکونی در نظر گرفته شده که هر کدام مرکز محله، مدارس و مراکز جمعی و تجاری خودش را دارد. همچنین در حاشیه‌ی ستون فقرات، پارک‌های طبیعی پیش‌بینی شده‌اند که هم به ساکنان محلی اختصاص دارند و هم به سایر ساکنان شهر. فضاهای باز به یکدیگر و با ستون فقراتِ مجموعه پیوسته‌اند و این پیوستگی با یک شبکه‌ی پیاده‌راه محقق می‌شود.

محدوده‌های مسکونی فضاها و اماکن مرکزی را احاطه خواهند کرد. این محدوده‌ها برای ۵۰ هزار نفر سکنه با درآمدهای گوناگون پیش‌بینی شده ولی اقشار ممتازِ فعال در شهستان، حق تقدم دارند. بازرگانان و زوج‌های جوان می‌توانند مسکن مناسبی در ستون فقرات مرکزی پیدا کنند؛ در حالی‌که خانواده‌های پرچمعیت‌تر را می‌توان در طول ستون فقرات و بر روی تپه‌های مشرف بر آن جای داد. در این قسمت، خانه‌های ویلایی باغچه‌دار و آپارتمان‌های کم‌ارتفاع و بلوک‌های مسکونی با ارتفاع متوسط ساخته خواهد شد که هریک از آنها دارای مدارس، مراکز خرید محلی و خدمات عمومی خواهد بود.

حمل و نقل و دسترس به مجموعه

در این مجموعه بیش از هرچیز به تسهیل حمل و نقل و تدارک فضای پارکینگ کافی برای افرادی که قصد گردش در شهستان پهلوی دارند فکر شده است. درون محدوده‌ی تجاری و مرکزی پروژه، پیاده‌راه‌ها، سواره‌راه‌ها، معابری برای دوچرخه‌سواری، مسیرهای سبز و متعددی طراحی شده تا با بخش‌های منتخبی از شبکه‌ی شهری پیرامون مرتبط شود. البته با اجرای سیاست‌های دولتی در قبال استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی در سال ۱۹۸۵، مردم به استفاده از آنها تشویق خواهند شد. چهار ایستگاه اولین خط متروی تهران در این محوطه احداث خواهد شد: در تالار شهر، مرکز بانکی، میدان و مرکز فرهنگی. همچنین در این مجموعه پایانه‌ای نیز برای فرودگاه بین المللی جدید تدارک دیده شده است. تاکسی‌های کرایه‌ای و اتوبوس‌ها نیز در این محدوده خطوط و معابر ویژه‌ی خود را خواهند داشت.